ماتریکاس (मातृका ٬ Matrikas)

سعید فراهانی

ماتریکاس اسم جمعی به معنای «مادران» است. در آیین هندو ماتریکاس٬ ایزدبانوهای جنگ، کودکان، و توان‌بخشی زنانند و هموره در کنار همدیگر هستند. تعداد آن‌ها گاه هفت و گاه هشت است و بنابر این هفت‌مادران (सप्तमातृका: سپتاماترکاس) وهشت‌مادران (अष्टमातृका: اشته‌ماترکاس) نیز نامیده شده‌اند.
نام مادران از این قرار است: برهمنی، ویشنَوی، مَهِشوَری، ایندرانی، کاماری، واراهی، و چَمونده یا ناراسیمهی.
در منابع اسطوره‌ای کهن، ماتریکاس‌ اغلب دارای ویژگی‌های شوم و خطرناک توصیف شده‌اند. اما در اساطیر بعد، هر چند برخی از ویژگی‌های شوم و وحشی خود را هنوز حفظ کرده‌اند اما نقشی پاسدارانه پیدا می‌کنند. به این ترتیب، آن‌ها هم نماد جنبه بارور طبیعت و هم جنبه ویرانگر طبیعت هستند.
ماتریکاس در کیش «تانترا» اهمیت بسیار دارند و در آیین «شاکتی‌» از آن‌ها به عنوان «یاوران خدای بزرگ شاکتا دِوی در نبرد او علیه دیوان» یاد شده‌است. ماتریکاس هم‌چنین با پرستش ایزد جنگجو «موروگان» مرتبط دانسته شده‌اند. برخی پژوهندگان نیز آن‌ها را از ایزدان فرقه «شیواییسم» دانسته‌اند.

نبرد با راکتاویجا

راکتاویجا یکی از اسوراها بود که در باورهای هندو خدایان بد شمرده می‌شوند. هنگامی که ایزدبانو دورگا به نبرد راکتاویجا رفت از ماتریکاس برای نابودی او کمک خواست. ماتریکاس در کنار یکدیگر به جنگ او رفتند و با سلاح هاشان به او زخم زدند. اما هر قطره خونی که از راکتاویجا به زمین می‌چکید، تبدیل به یک راکتاویجای دیگر می شد و بزودی دشت از راکتاویجاها پر شد.

Raktavija_Durga_Kali_Matrikas-battle

در این هنگام، دورگا٬ ایزدبانو کالی را فراخواند. کالی به میدان جنگ آمد و راکتاویجاها را قلع و قمع کرد، اما برای آن که خونشان به زمین نریزد، وقتی سرشان را می برید، خونشان را تا آخرین قطره می مکید. بعد از این که همه ی راکتاویجاها کشته شدند، کالی از این همه خشونت، به جنون وحشی گری و نابودی مبتلا شد. روی جسدهایی که در دشت ریخته بود می‌رقصید و می‌خندید و می‌خواست همه جهان را ویران کند. در این هنگام، خدایان به شیوا، همسر کالی التماس کردند که جلوی کالی را بگیرد. شیوا خود را در میان جسدها، زیر پای کالی انداخت. اما کالی در جنونش، او را نشناخت و پا بر رویش گذاشت. اما در این لحظه، ناگهان با دیدن شیوا در زیر پایش، به خود آمد و آرام و شرمسار شد و از قصدش برای نابودی گیتی منصرف شد.

تریمورتی (त्रिमूर्ति) یا سه‌گانه باوری هندویی

سعید فراهانی

در آیین هندو، خدایان «برهما» ، «ویشنو» و «شیوا» تثلیث هندویی (تریمورتی = Trimurti) یا «سه‌گانه بزرگ» را تشکیل می‌دهند.

trimurti - تریمورتی - تثلیث هندو
«برهما» در کیش هندو خدای آفریننده است، خدای خدایان. او پس از آفرینش دنیا، آن را رها کرده و دیگر کاری با آن ندارد. شاید به همین سبب نسبت به دو خدای دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته است و فرقه‌های کمتری به او می‌پردازند.
«ویشنو» خدای نگاهدارنده در کیش هندوست. او آفریده‌های برهما را پاس می‌دارد و هرگاه خطری این امور را تهدید کند، تجلی یافته و آن خطر را دفع می‌کند و آرامش و آسایش را دوباره به ارمغان می‌آورد.
«شیوا» سومین خدای تثلیث هندویی، خدای ویرانگر و رستاخیز پس از ویرانیست. در باور هندوها پس از ویرانگری‌های شیوا، آبادانی خواهد بود. هندوها رقص شیوا را نشانه زندگی می‌دانند. چرخش در حال رقص، نشانه چرخه «سمساره» است.

Hindu Trimurti - سه گانه هندو
مفهوم تریمورتی در باور هندو وحدت بینهایت (بینهایت در یک) و یکی بودن ماده، زمان، مکان و هرآنچه در این جهان و فرا جهان است می‌باشد که در صوفیگری اسلامی، با عنوان «وحدت وجود» شناخته می شود. در این وحدت وجود هندو، تاکید بر سه فرم، آفرینش، نگاهداری، و نابودیست. سه‌گانی هندو بیانی باور به پیوند و یگانگی آفرینش، پاس‌داری و تباهی است که با آن مفهوم گردندگی زندگی، مرگ و زایش معنی می‌یابد. در کنار «تری‌مورتی» که مفهوم و معنایی نرینه دارد٬ باور به «تری‌دِوی» با معنا و مفهومی مادینه وجود دارد.


در باورهای کهن‌تر هندو و ودایی٬ «سوریا» خدای خورشید و خدای خدایان و «روشنایی بزرگ» و «آتش اعظم» است. و خدایان سه‌گانه تنها تجلی‌هایی از وجود او هستند. بدین ترتیب که برهما٬ تجلی سوریا در بامداد است و ویشنو٬ تجلی سوریا در هنگام روز است و شیوا نیز تجلی سوریا در هنگامه شامگاه است. بدین ترتیب هویت آغازگر و نگهدارنده و پایان بخش هرکدام از این خدایان در این خدا و مفهوم یک «روز از زندگی» معنا می‌یابد.

در فرقه‌گرایی هندو٬ سه‌گانه‌باوری در پیروان هرکدام از این سه خدایگان بویژه ویشنوپرستان و شیواپرستان از مفهومی خاص برخوردار می‌شود و پیروان ویشنو و شیوا مدعی اثبات آن با اساطیراند، و بر این باورند که خدای مورد نظر آنان هم بزرگ‌ترین خدا و هم در برگیرنده هردو خدای دیگر در خویشتن است.

در یک اسطوره هندو٬ برهما و ویشنو در ستیزی پیوسته درگیرند و نبرد بر سر آن است که کدام یک بزرگ‌تر و ارجمندتر است. پس در برابر برهما و ویشنو ستونی از آتش پدیدار می‌شود. برهما و ویشنو شگفت‌زده از عظمت ستون آتش بر آن می‌شوند که خاستگاه آتش را بیابند؛ ویشنو به شکل گرازی نیرومند در می‌آید و هزار سال در امتداد ستون پایین می‌رود و برهما به شکل قویی تیز‌پرواز درمی‌آید و هزار سال در امتداد ستون بالا می‌رود.
نه ویشنو و نه برهما پس از هزار سال به پایان ستون نمی‌رسند و ناچار به نقطه آغاز بازمی‌گردند و وقتی خسته در برابر یکدیگر می‌ایستند. در آن‌جا شیوا در برابر آنان نمایان می‌شود و برهما و ویشنو درمی‌یابند که ستون آتش همانا شیوا است و بدین‌سان او را بزرگ‌ترین و ارجمند‌ترین خدایان می‌خوانند.