آریایی | خدایان باستان

یدالله رضوانی

بخشی از مجموعه «زیورها و باورهای مردم سرزمین من» که در باره قربانی و زروان است.

چهل سال پیش، با خواندن کتابی از نوشته های آقای احسان طبری، برای نخستین بار با کیش «زروان» آشنا شدم. «زروان» (Zorvan) یا (Zarvan) برابر با واژه زمان در زبان پهلوی است که ایزدی بوده آفریده «اهور مزدا».

کارشناسان، «زروانیان» را پیروان کیش «زروان» و آن کیش را نو آوری در دین زرتشتی در روزگار ساسانیان میدانند. برخی بر این باور هستند که «زروان» نیز همچون «میترا» از خدایان ایرانی پیش از زرتشت بوده و کیش «زروان» بازمانده باورهای هندو ایرانی است. گروهی وی را خدایی در غرب ایران و برگرفته از خدایان میانرودان و با تکیه بر باور به سرنوشت از پیش نوشته شده میدانند. این روزها هم کسانی همچون آقای کیانوش رضا‌نیا (Rezania, Kianoosh)، «کیش زروان» را برداشت اشتباه ایران شناسان از نوشته های مورخین ارمنی، سریانی و اسلامی از یک چالش دین شناسی زرتشتی میانه، میدانند. «زنز» (Zaehner)، «کومن»، «بیده» و «بویس» (Boyce) شناخته شده ترین پیش کسوت ها در بررسی این کیش بوده اند. بیشتر کارشناسان، زروان را در خود بسنده و زن و هم مرد باهم میدانند ولی کسانی او را خدایی مرد و دارای همسری با نام (خوشیزگ xwašizag) یاد کرده اند. اگر نگاره روی برگه سیمین پیدا شده در لرستان نمایش دهنده اسطوره آفرینش از دید زروانیان باشد، آنگاه میتوان پذیرفت که آنها زروان را در خود بسنده می دانسته اند.

کیش «زروان» بر پایه زایش دو بُنِ نیک و بد از خدای زمان، استوار گشته. در این کیش، «زروان» خدای زمان، از بی کران و پیش از آفرینش زمین و آسمان بوده و تا بی کران خواهد بود. برای داشتن فرزندی، هزار سال قربانی به جا میآورد و «هورمزد» در زهدان وی هستی مییابد. ولی در پایان هزار سال، تردید میکند که آیا به راستی فرزندی خواهد داشت یا نه. از این تردید، «اهریمن» هستی مییابد. «زروان» با خود پیمان میبندد تا پادشاهی جهان را به نخستین فرزندی ببخشد که زاده خواهد شد. «هرمزد» که همه-دانا بوه، برادر همزاد خود، «اهریمن» را از پیمان پدر آگاه می کند. آنگاه «اهریمن» زهدان را میدرد و از آن خارج می شود. زروان از او می پرسد که تو کیستی؟ تو را نمی‌شناسم و «اهریمن» پاسخ می گوید «منم فرزند تو». زروان می گوید من برای زادن فرزندی روشن و نورانی و خوش‌بو قربانی می‌کردم، اما تو بدبو و تیره هستی، از این رو فرزند من نیستی. آن گاه «اهورامزدا» زاده می شود و از آن‌جا که نورانی و خوش‌بو بوده، «زروان» او را پذیرا شده شاخهای «بَرسَم» به او میدهد و میگوید: «تا به امروز من برای آمدنِ تو قربانی میکردم، از این پس تو برای من قربانی خواهی کرد». برپایه گفته «ازنیک»، در این میان «اهورامزدا» از «زروان» میخواهد تا بر پایه پیمانش، «اهریمن» را که پیش از او زاده شده به پادشاهی برگزیند. به باور برخی، با توجه به جادوی سخن و پایبندی خدایان به گفته خود، زروان پادشاهی را برای نه هزار سال، یا به گفته برخی، دوازده هزار سال به اهریمن واگذار میکند. اما همان زمان گوشزد میکند که سر انجام هرمزد پادشاه گیتی و پادشاه مینو خواهد بود و اهریمن تنها برای همین زمان کوتاه بر جهان فرمان خواهد راند.

نوضیح: «اِزنیک کوقباتسی» مسیحی ارمنی روزگار ساسانی و یکی از بنیان گذاران کلیسای مسیحی در ارمنستان است که انجیل‌ها را به زبان ارمنی ترجمه کرده. هنگام کشمکش میان زرتشتیان و مسیحیان در ارمنستان، برای نشان دادن برتری مسیحیت، برداشت خود از دیگر دینهای زمانه را درنوشته جداگانه ای آورده. بخشهای زیادی از نوشته وی در باره «زروان»، «اهورامزدا» و «اهریمن» است. این نوشته که در آن «ازتیک» از دیدگاه یک مسیحی، به کیش «زروان» می تازد، یکی از شناخته شده ترین نوشته های به جامانده از روزگار ساسانی در باره کیش و اسطوره «زروان» است. نوشته یاد شده، پیشتر به فارسی برگردانیده شده و دکتر پرویز رجبی آنرا در کتاب هزاره‌های گمشده آورده است.

در اسطوره‌های اوستایی و باورهای زرتشتی٬ بهمن نخستین و والاترین امشاسپند و سردمدار امشاسپندان است. او نگهبان مردم٬ چراگاه‌ها و چارپایان است و ماه سپیدنور از وجود او ساخته شده است. ایزدبهمن گوسپند را برای مردمان آفرید و به آنها هدیه داد.
بهمن متحد‌‌کنند‌‌ه‌ نیروهای اهورایی و سپاهیان ایرانی و پراکنند‌‌ه‌ نیروهای اهریمنی و اَنیران (غیرایرانی) است و با صفت «نیک نیرومند‌‌ آشتی‌بخش» نامید‌‌ه شد‌‌ه است.
او بر همه‌چیز داناست. بهمن در جهان مینوی نماینده منش نیک و خرد و دانایی اهورامزداست و در نقش گیتایی (زمینی و مادی) سرپرستی مردم و حیوانات سودمند سپرده به اوست. این امشاسپند نمادی از نیك‌اندیشی و خرد و دانش به شمار می‌رود که یكی از سه پایه بنیادین دین زرتشتی (یعنی پندارنیک٬ گفتار نیک٬ کردار نیک) است.
بهمن نخستین امشاسپند‌‌ است و اهورامزد‌‌ا او را از نیکی و روشنی آفرید‌‌ و مهم‌ترین و مقرب‌ترین امشاسپند است و جایگاه او همواره د‌‌ر سمت راست هورمزد‌‌ است.
بهمن گزارشی روزانه از پندار و گفتار و کردار مردمان تهیه می کند و هموست که کار نیک هر کس را می‌بیند‌‌ و پاد‌‌اش می‌د‌‌هد. او واسطه‌ ارتباط مرد‌‌مان با اهورامزد‌‌ا است. د‌‌ر روز د‌‌اوری واپسین، اوست که کرد‌‌ار مرد‌‌مان را می‌سنجد‌‌ و اهورامزد‌‌ا به به کمک او ارزش کار مرد‌‌مان را د‌‌رمی‌یابد. اوستا بهشت را خانه بهمن می داند. پس از مرگ آدمیان، بهمن روان نیکوکاران و پارسایان را خوشامد می گوید و آنان را به بالاترین قسمت پردیس (فردوس یا بهشت) رهنمون می شود.

واژه‌شناسی

امشاسپندبهمن در اوستا وهومنه (Vahumanah) و در پهلوی وهومن (Vahuman) نامیده می شود. بخش نخست نامش وهو (ونگهو Vanghu) که صفت است به معنی خوب ونیک، و بخش دوم منه (Manah) به معنی اندیشیدن، شناخت و تفکر، که در فارسی منش شده است. پس واژه وهومنه یا بهمن در مجموع به معنی به‌منش و نیک نهاد است.

امشاسپندبهمن و زرتشت

در روایت‌های زرتشتی٬ بهمن د‌‌ر تولد‌‌ زرتشت نقش مهمی د‌‌ارد. امشاسپندبهمن با کمک امشاسپندارد‌‌یبهشت، مایه گیاه مقدس را که فره‌وشی زرتشت در آن است به پوروشسب (پد‌‌ر زرتشت) و د‌‌وغد‌‌و (مادر زرتشت) می رساند. هنگامی که زرتشت زاده‌ می‌شد٬ اهریمن٬ نزدیک‌ترین یار و برترین دیوش را که «اکومنه‌دیو» نام داشت برای فریفتن اندیشه زرتشت برگزید و به او فرمان داد: «برو و اندیشه او را به سوی ما بگردان». اهورامزدا که چنین دید٬ بهمن را برای رویارویی فرستاد. اما اکومن جلوتر بود و در آستانه اهریمنی کردن اندیشه زرتشت. بهمن چاره‌ای اندیشید، او می‌دانست که نهاد دیوان، پتیارگی و مخالفت کردن است. پس به اکومن گفت تو داخل شو و من داخل نمی‌شوم. اکومن با خود اندیشید: «آنچه بهمن گفت، نشاید کردن» پس وارد نشد و باز آمد. سپس بهمن وارد اندیشۀ زرتشت شد. در این هنگام بود که زرتشت خندان به دنیا آمد، چرا که بهمن باعث رامش و شادی می‌گردد.
پس از زاده‌شدن زرتشت٬ هنگامی که اهریمن، زرتشت نوزاد‌‌ را به کنام گرگ می‌اند‌‌ازد‌‌، شب‌هنگام بهمن و سروش، گوسفند‌‌ی تک‌شاخ را با پستان‌های پر از شیر به آن‌جا می‌برند‌‌ تا به زرتشت شیر بد‌‌هد. زمانی که زرتشت به سی‌سالگی می‌رسد‌‌ بهمن د‌‌ر ساحل رود‌‌ د‌‌اییتی به شکلِ مرد‌‌ی خوش‌چهره و د‌‌رخشان و با لباس ابریشم و بد‌‌ونِ د‌‌وخت بر او آشکار می‌شود‌‌ و او را به انجمن امشاسپند‌‌ان می‌برد. زرتشت به یاری امشاسپندبهمن به پیامبری برگزیده شد (بعثت زرتشت) و بهمن بود که روان او را به معراج رهنمون شد و زرتشت برای دریافت پیام‌های اهورایی از وهومن یاری می‌گرفت. (نقش وحی آوری)

یاران و دشمنان بهمن

بزرگ ترین دشمن بهمن اکومن‌دیو (اکومنه به معنای بدمنش در برابر وهومنه به معنای نیک‌منش) است. اکومن‌دیو با همراهی یاران اهریمنی اش یعنی «ایشما»، «اَژدهاک» و «سپیتور» برای بهﺩست آوردن فرّایزدی به نبرد با بهمن و یاران اهورایی‌اش یعنی امشاسپنداردیبهشت و «آذر» میﭘردازد. ولی سرانجام بهمن نیرومند وی را شکست داد و گیاه خوشبوی آویشن را برای گریزان کردن این دیو در زمین آفرید. ایزدماه و ایزدگوش و ایزدرام دیگر یاوران بهمن هستند.
همچنین د‌‌ر نبرد‌‌ تیشتر (ایزدباران) با اپوش د‌‌یو (دیو خشکسالی)، بهمن با همراهی هوم، تیشتر را در راه پیروزی راهنمایی می‌ کند.
«اَشوزوشت» جغدی اسطوره ای است که ایزدبهمن را در شکست موجودات اهریمنی یاری می دهد و «مرغ بهمن» نامیده می شود. خروس نیز دیگرپرنده ایست که یاور بهمن است.
گل یاسمن سپید‌‌، گیاه ویژه‌ی اوست و رنگ سفید‌‌ و جامه‌ی سفید‌‌ نیز نشان او.

بهمن در اوستا

از این امشاسپند در سراسر اوستا بسیار سخن رفته و در یشت‌ها، یشتی به نام بهمن یشت در ستایش وی است. بهمن همه‌چیز را از آغاز آفرینش تا فرشکرد‌‌ (پیروزی نهایی نیکی بر بدی) می‌د‌‌اند‌‌؛ به همین علت است که بهمن‌یشت به پیشگویی تاریخ تا پایان جهان می‌پرد‌‌ازد.

بهمن در گاه‌شماری زرتشتی و ایرانی

در نوشته های پهلوی همچون بندهشن و دینکرد٬ بهمن نخستین آفریده هورمزد است، به همین سبب در گاه‌شماری زرتشتی که هر روز ماه نام ویژه خودش را دارد٬ پس از روز نخست ماه که اورمزد نام دارد، بهمن‌روز است. و بنابر تقویم مزدایی یازدهمین ماه سال نیز به نام وی نامگذاری شده است. جشن بهمنگان در «بهمن‌روز از بهمن‌ماه» (دومین روز از بهمن ماه) برگزار می‌شود. امشاسپندبهمن نگهبان چارپایان سودمند است و هم از این روست كه مردمان در روز بهمنگان از كشتن گوسفند و خوردن گوشت خودداری می‌كرده اند. جامه سپید بر تن می کردند و شیر خالص پاک و خوراکی از سبزیجات و گوشت پرندگان می خوردند.

مطالب مرتبط