جشن | خدایان باستان

جشن مهرگان یکی از جشن‌های کهن ایرانیان است که به مهر، ایزد دوستی و پیمان نسبت داده می‌شود. ایزدمهر ایزدی است که پیش از زردشت نیز جایگاه ویژه‌ای نزد ایرانیان داشته است. در گاهﺷماری زرتشتی، برج هفتم هر سال خورشیدی و روز شانزدهم هر برج به نام «مهر» نامیده می‌شود که یکی از ایزدان است. روز شانزدهم مهرماه (=مهرروز از مهرماه) جشن مهرگان برگزار می شود و شش روز به طول می‌انجامد. «مهرگان» پس از نوروز و در کنار جشن سده بزرگترین جشن ایران باستان بوده‌است. بنابر تقویم رسمی امروز ایران٬ مهرگان روز ۱۰ مهر است.
مهرگان آیینی بسیار کهن است و پیشینه آن به پیش از دین زرتشت باز می‌گردد. از دیرباز ایرانیان بر این باور بودند که در این روز کاوه آهنگر به پا خاست و با کمک به فریدون بر ضحاک پیروز شدند.
این جشن درگرامیداشت ایزدمهر٬ ایزد راستی٬ دوستی٬ پیمان و سوگند و خدای نور و خورشید برگزار می‌شود. ریشه طبیعی این جشن احتمالا پایان فصل گرما و زمان برداشت محصولات پاییزی مانند انگور در میان اقوام کهن بوده‌است.
مهرگان در ایران باستان ميهرکان (mihrakan) و ميهرکانه (mihrakana) نیز نامیده شده و در عربی مهرجان آمده است. اهميت اين جشن برای ایرانیان به قدری بوده است که به معنای جشن در زبان عربی وارد شده و اعراب به همه جشن ها مهرگان می گويند و آن را معادل واژه عيد به کار می برند.
در گاه‌شمار اَوستایی که همه دوازده ماه سال دارای سی روز است مهرگان شانزده مهرماه است، ولی در گاه‌شماری رسمی امروز ایران که شش ماه نخست سال سی و یک روزه هستند، مهرروز برابر دهم مهرماه است. اما بنا به گفته فردوسی و سایر یافته‌ها، مهرگان در آغاز ماه مهر و شروع فصل پاییز برگزار می‌شد و این شیوه در دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است و سپس جابجا شده‌است.
برای مهرگان آیین‌های گوناگونی یاد شده که در دوره‌های گوناگون برگزار می‌شده‌است. اینک نیز در میان ایرانیان و زرتشتیان آیین‌های ویژه‌ای برای این جشن ملی و باستانی برگزار می‌شود.

جشن مهرگان در میان زرتشتیان

در باورهای زرتشیان، ایزدمهر پشتیبان و نگهبان پیمان و دوستی و عدالت است. زرتشتیان ایزدمهر را شاه‌مهر ایزد می‌نامند و نیایشگاه شاه‌مهر ایزد یکی از نیایشگاه‌های زرتشتیان کرمان است.
این جشن توسط زرتشتیان در مهرروز از مهرماه که در گاه‌شمار امروزی برابر با ده مهر است برگزار می‌شود. زرتشتیان در این روز گردهم می‌آیند و موسیقی ویژه این جشن را می نوازند٬ بخش هایی از گات‌ها را می خوانند و به یادآوری اسطوره کاوه آهنگر و فریدون می پردازند.
جشن مهرايزد یا مهرگان، جشن ديرپا و ديرينی است كه در مهرروز از مهرماه برپا می‌شود. جشن مهرايزد، يك جشن ۵ روزه است كه از مهرروز آغاز شده و تا ورهرام‌روز ادامه دارد. در اين ۵ روز دوستان و آشنايان در خانه‌ها گرد می‌آيند و روز و شب را به جشن و شادی و میهمانی مي‌گذارنند. در پايان جشن مردم در آدريان (آتشکده) گرد هم آيند و به جشن و پايكوبی پردازند.

آيين مهرایزد و آیین گشت مهرايزد

سال هاست در برخی از روستاهای زرتشتی‌نشين آیینی به نام «گشت مهرايزد» در ماه بهمن بجای مهرماه برگزار می‌شود. دلیل این جابجایی ریشه‌ای تاریخی دارد و نه ریشه مذهبی یا آیینی.
در گاه‌شماری کهن ايرانی٬ مانند امروز کبیسه گیری وجود داشت تا روزهای تقویم با پدیده‌های طبیعی مانند سال تحویل یا شب یلدا همزمان باشند و در گذر زمان جابجا نشوند. اما کبیسه گیری تقویم کهن بجای اینکه هر چهارسال٬ یک روز اضافه کند٬ روزهای كبيسه را جمع می‌كردند و پس از ۱۲۰ سال ، يك‌ماه، به سال می‌افزودند و آن ماه را که هر ۱۲۰ سال رخ می داد به جشن و شادی و مراسم مذهبی می‌پرداختند.
پس از حمله اعراب و سقوط ساسانیان، روند کبیسه گیری گاه‌شماری زرتشتی٬ به فراموشی سپرده شد بنابراين، سال ديگر دقيقا در نوروز، تحويل نمی‌شد. اين روند تا جایی ادامه يافت كه همه جشن ها و مناسبت های زرتشتی جابجا شده بود. بنابراین مهرگان، در میانه‌های زمستان گرفته می‌شد. اكنون جشن «گشت مهرايزد» که طبق گاهشماری رسمی امروز در میانه بهمن برگزار می‌شود٬ يادگار همان فراموشی تاريخی است.

تصویر از جشن گشت مهرایزد سال ۹۳ در روستاهای یزد

در زمان برگزاری این آیین٬ مردمان گرد هم می‌آيند، یک تن نیز آيينه و گلاب با خود دارد و سرنا و دف نواخته می‌نوازند و در کوچه‌ها راه می‌افتند و سروده‌های کهن و بومی می‌خوانند و «هابيروشاباش‌گويان»، به در خانه‌‌ها می‌روند و در می‌زنند و صاحبخانه با آتشدانی از آتش و بوی خوش به پيشواز می‌آيد. مردم جشن مهرايزد را به صاحبخانه و خانواده‌اش شادباش می‌گويند و برايشان آرزوهای نیک می‌كنند، رفتگان و درگذشتگان خانه را درود می‌دهند. صاحبخانه نیز شادباش‌های مردم را پاسخ می‌دهد و به اندازه‌ توان، پولی را پيشكش روحانیون زرتشتی و آدريان محل می‌كند، بشقابی لرک و ميوه هم به دماوز (دهموبد محل) می‌دهد. و گشت مهرايزد اين‌گونه ادامه می‌يابد.
در روز پايانی جشن٬ همه گرد هم می‌آيند و ميهمان چيزهایی می‌شوند كه خودشان در اين چند روز دهش كرده‌اند. موبد بر لرك و ميوه‌ای كه از محل جمع شده اوستا می‌خواند و ميوه و لرك ميان مردم،پخش می‌شود.

در اسطوره‌های اوستایی و باورهای زرتشتی٬ خرداد پنجمین امشاسپند است. این امشاسپندبانو نماینده رسایی و کمال و دانش اهورامزداست و در گیتی به نگهبانی آب‌ها گماشته شده است. او سلامتی و کامیابی و ثروت را برای انسان‌ها به ارمغان می‌آورد و کسان را در چیرگی بر تشنگی یاری می‌کند از این روی زرشتیان، به هنگام نوشیدن آب از او به نیکی یاد می‌کنند. او پاسدار و سَروَر سال‌ها و ماه‌ها و روزها و فصلهاست.

هورمزد او را برای هدیه دادن رستگاری و آسایش و رامش (نشاط) و بهروزی و لذت به پیروانش برگزیده تا انسان‌ها برای راندن نیروهای اهریمن نام او را بر زبان بیاورند و از او یاد کنند. در باور زرتشتیان هر آن‌کس که خرداد را بستاید همانند آن است که همه امشاسپندان را ستایش کرده‌است.

خرداد در اوستا «هـَئوروَتات» و در پهلوی «هُـردات» و در پارسی «خُرداد» به معنی رسایی و کمال است. در واژه «هَئوُروَتات»٬ بخش اول یعنی «هَئوروَ» (Haurva) صفت است به معنی رسا، همه، درست، تمام و کمال و جزء دوم یعنی داد یا دات پسوندی است که به پایان برخی از واژها مانند ارشتات (راستی) و تات (درستی) و اُوپَرَتات (برتری) می‌پیوندد و به معنی قانون و دادگری ارتباطی ندارد.

دشمن امشاسپندخرداد، دیو تشنگی یعنی تَریردیو (تَریز یا تَرَشنا) است که باعث مرگ گیاهان و دام‌ها می‌گردد. تیشتر، فروردین و باد همکاران اویند و امشاسپندبانو امرداد همواره در کنار اوست.
در گاهﺷماری زرتشتی، برج سوم هر سال خورشیدی و روز ششم هر برج به نام این امشاسپند است. روز ششم خردادماه (=خردادروز از خردادماه) جشن خردادگان برگزار می شود.
گل سوسن ویژه این امشاسپند زیباست.

در اسطوره‌های زرتشتی٬ دو امشاسپند هـَئوروَتات و اَمـِر ِتـاتْ (خرداد و مرداد) پیوسته در کنار یکدیگر یاد می‌شوند و در اوستای نو نیز این دو امشاسپند، پاسدارنده آب‌ها و گیاهان اند که به یاری مردمان می‌آیند و تشنگی و گرسنگی را شکست می‌دهند. به سبب ارتباطشان با آنچه که زندگی را حفظ می کند٬ پاسدار خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها برای انسان‌ها و موجودات دیگر هستند. جسم خاکی زرتشت یا «گوهر تن» نیز به آن دو سپرده شده‌است.
بنا بر نوشته‌‌های زرتشتی و پهلوی این دو امشاسپندبانو به همراه سپندارمذ در سمت چپ اهورامزدا می‌ایستند. هورمزد٬ «رسایی خرداد» و «جاودانگی امرداد» را به کسی خواهد بخشید که اندیشه و گفتار و کردارش برابر آیین راستی است.
همان‌طور كه این دو امشاسپند کنارهم و باهم ناميده‌ می‌شوند، دو دیو که هماورد این‌ دو هستند نیز همیشه در کنار هم هستند. زَريزدیو (زَئـيـری) ديو گرسنگی و دشمن امرداد است كه زهر می سازد و تَريزدیو (تــَئـيـری) نیز ديو تشنگی و دشمن امشاسپند خرداد است.
به رغم نقش بارز این دو امشاسپندبانو در اسطوره‌های زرتشتی٬ از آن‌ها كمتر از امشاسپندان دیگر یاد شده‌است. احتمالا نیایش های مربوط به این دو امشاسپند بلندپایه از میان رفته باشند. برخی پژوهشگران معتقدند نام دو فرشته هاروت و ماروت که که در قرآن آمده است احتمالا از نام اوستایی این دو امشاسپند یعنی هـَئوروَتات و اَمـِرتـاتْ برداشت شده‌‌ است.