جشن «سَدَه» بزرگ‌ترین جشن آتش و یکی از کهن‌ترین آیین‌های شناخته شده در ایران‌زمین است. این جشن که در ۱۰ بهمن ماه برگزار می‌شود یکی از چندین «آیین آتش» ایرانی است و بر اساس ستایش و بزرگداشت آتش نزد ایرانیان از دیرباز برپا می‌شده‌است. این جشن در کنار «نوروز» و «مهرگان» و «یلدا» از جشن‌های پیشاتاریخی است که منحصر به هیچ قوم و دینی نیست٬ اما چنان در بین ایرانیان گسترده بوده‌است که در گذر زمان و در تمام دین‌ها مانند زرتشت و اسلام تا به امروز در ایران زنده مانده‌است.
این جشن در آغاز شامگاه دهم بهمن‌ماه یعنی «آبان روز» از بهمن ماه برگزار می‌شود.
در آغاز شامگاه، مردمانِ سرزمین‌های ایرانی بر بلندای کوه‌ها و بام خانه‌ها، آتش بر می‌افروزند و در کنار شعله‌های آتش و با توجه به زبان و فرهنگ خود، دست یکدیگر را می گیرند و سرودها و ترانه‌های گوناگونی را خوانده و آرزوی رفتن سرما و آمدن گرما را می‌کنند.
ریشه‌های اسطوره‌ای
در باور مردمان و در گذر تاریخ کهن ایران٬ اسطوره‌ها و داستان‌ها و افسانه‌های زیادی درباره ریشه این آیین وجود دارد:
در اساطیر کهن آریایی٬ ایرانی و زرتشتی٬ این آیین با شکوه به پاس پیدایش آتش برپا می شود. و این پیدایش بدست هوشنگ پیشدادی پدید آمده و داستان آنرا چنین گویند:
روزی هوشنگ شاه در کار شکار بود که در دشت ماری نمودار گشت و او برای نابودی مار سنگی برداشته و بسوی او پرتاب می کند٬ مار گریخت و جان بدر برد اما سنگ بر سنگی دیگر برخورد و از برخورد و سایش آن دو بر یکدیگر آتشی جهیده و بوته ای که در آنجا بود از این آتش شعله ور می گردد و بدین‌سان آتش پدید آمد و زندگی مردم را به سوی پیشرفت دگرگون نمود و برای آنان نور و گرما و فلز را به ارمغان آورد.
در اسطوره‌های میترایی٬ مهر که در شب یلدا پا به زمین گذاشته‌بود٬ چهل روز بعد٬ در روز سده٬ آتش را می‌آفریند تا به جنگ سرما و تاریکی اهریمنی برود.
در حماسه‌های ایرانی٬ هنگامی که فریدون بر ضحاک ماردوش پیروز شد٬ روز سده بود و مردمان بر فراز کوه‌ها و خانه‌ها آتش برافروختند و به شادی پرداختند.
برخی مردمان باور دارند که اين روز مصادف با تولد صدمين فرزند كيومرث است كه به همين مناسبت آن را جشن سده مي نامند. برخی دیگر باور داشتند که تعداد فرزندان آدم به عدد صد رسيد.
واژه‌شناسی
برخی پژوهش‌گران «سّدّه» را در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع دانسته‌اند. ابوریحان می‌گوید در ایران باستان سال به دو بخش تابستان هفت ماهه (از نوروز تا پایان مهرماه) و زمستان پنج ماهه ( از آغاز آبان تا پایان اسفند) تقسیم میشد. از ابتدای آبان تا روز سده که ۱۰ بهمن است٬ صد روز است و در این زمان هنوز آتش برای مردمان پیدا نشده‌بود و شب‌ها سرد و تاریک بود اما در روز سده آتش برای انسان شناخته شد و از ۱۰ بهمن تا پایان سال ۵۰ روز و ۵۰ شب است. و چون آتش شب‌ها را نیز چون روز گرم و روشن نمود پس شب‌ها نیز چون روز شمرده می‌شوند. به این ترتیب جشن سده در صدمین روز از آغاز زمستان و صد شب و روز مانده به پایان زمستان برپا می شود.
باورها و آیین‌ها
جشن سده مانند نوروز یک جشن باستانی ملی ایرانی است و از یک دین یا مذهب ویژه بوجود نیامده است یا به عبارت دیگر یک جشن مذهبی نیست. اما امروزه بیشتر زرتشتیان این جشن را برگزار می کنند.
از نظر تاریخی و جغرافیایی٬ این جشن آیینی ریشه در زندگی کشاورزی دارد. در سرزمین ایران دی و بهمن٬ سردترین زمان سال است و در باور ایرانیان زمان قدرت گرفتن نیروی اهرمن است و آن‌ها در آیین‌‌هایی مانند جشن سده و جشن یلدا به نیایش برای پیروزی نور بر تاریکی می‌پرداختند٬ تا خورشید پیروز شود و زمین و محصولات را دوباره زنده کند. هنوز در بین کشاورزان رسم است که مقداری از خاکستر به جامانده از آتش سده را بر زمین‌های خود پاشیده و آنرا سبب زیادی محصول میدانند.
امروزه در کرمان و یزد باشکوه ترین جشن‌ها برای آیین سده برپا می‌شود و آنقدر محبوبیت دارد که مردم از هر دینی برای شرکت و تماشای آن به گرد هم می‌آیند. هرسال در غروب روز ۱۰ بهمن٬ آتش مقدس را که قرن‌هاست در آتشکده زنده‌است و هرگز سرد و خاموش نگشته‌است، در مجمری کهن و با بدرقه موبدان به بیرون از آتشکده می‌برند و با این آتش مقدس٬ کومه‌ای بزرگ از هیزم و چوب را که مردمان گرد آورده‌اند شعله‌ور می کنند. این کوه آتش زیبا٬ در سرما و تاریکای پس از فرورفتن خورشید کم جان زمستان، چون خورشیدواره‌ای فروزان زمین و مردمان را گرم و نورانی می‌سازد. و مردمان در گرداگرد آتش تا پاسی از شب که آتش خاموش می‌شود٬ به شادی و خوشی و رقص و آواز می پردازند و سرما و تاریکی را هیچ می‌انگارند.
سده در گذر تاریخ
در دوره پیش از اسلام و در متون مذهبی ساسانیان اثر چندانی از آیین سده نیست. در دوره پس از اسلام تا زمان حمله مغول این جشن در ایران برگزار میشد و گاه آنقدر بزرگ بود که در تاریخ به یادگار مانده‌است. مانند جشنی که «مردآویج زیاری» در قرن چهارم و «مسعود غزنوی» در قرن پنجم برای سده برگزار کردند. پس از آن برگزاری این جشن کمتر شد و بیشتر در مناطق روستایی که از گزند ویرانی‌ها بدور بودند زنده‌ماند. همچنین زرتشتیان، که آتش را مقدس میدانند، جشن سده را آیینی در ستایش آتش است را در میان جشن‌های خود پذیرفتند و با شکوه به برپایی آن پرداختند.
جشن سده در کاروانسرای شهر ایوانکی
خدایان باستان 